V??ng qu?c Chiêm Thành (Champa) c? cho ??n nay v?n còn là m?t bí ?n ??i v?i ng??i Vi?t Nam. V??ng qu?c này ? ?âu, xu?t hi?n t? th?i nào, phát tri?n ra sao và t?i sao bi?n m?t ? Không s? sách Vi?t Nam nào nh?c ??n. ??c l?i s? x?a, nh?ng nhân v?t l?ch s? Chiêm Thành, v?i nh?ng tên phiên âm Hán hóa, th??ng ???c nh?c t?i m?t cách m? h?, ?ôi khi v?i nh?ng l?i l? xúc ph?m, t? ?ó sinh ra hi?u l?m r?i hi?u sai d?n ??n tâm lý phân bi?t ??i x? hay khinh th??ng, không thông c?m l?n nhau.

?ây là thi?u sót l?n trong quan h? gi?a ng??i Vi?t và ng??i Vi?t v?i nhau. Tình tr?ng này c?n s?m ch?m d?t vì c?ng ??ng ng??i Ch?m ngày nay là thành t? b?t kh? phân c?a dân t?c Vi?t Nam. Quá kh? c?a ng??i Ch?m c?ng là quá kh? chung c?a ng??i Vi?t Nam. Tìm hi?u l?ch s? v??ng qu?c Chiêm Thành x?a, chính vì th?, không nh?ng là m?t b?t bu?c l?ch s? mà còn là m?t bi?u l? tình c?m ?? hàn g?n nh?ng tai h?a mà c?ng ??ng ng??i Vi?t Nam nói chung ?ã gây ra cho nh?ng dân t?c anh em tr??c khi cùng nhau b?t tay xây d?ng l?i m?t ??t n??c chung.

Quan ni?m v? ??t ?ai, lãnh th? và t? ch?c chính tr? 

Tr??c khi ?i sâu vào ph?n tìm hi?u l?ch s? v??ng qu?c Chiêm Thành x?a, t??ng c?ng nên duy?t l?i m?t s? quan ni?m v? ??t ?ai và lãnh th? c?a ng??i Kinh và ng??i Ch?m. Có n?m v?ng y?u t? này, chúng ta s? d? dàng theo dõi nh?ng chuy?n bi?n l?ch s? ti?p theo và k?t qu? t?t y?u c?a nó. Khuy?t ?i?m c?a nh?ng nhà vi?t s? hay nghiên c?u dân t?c h?c là th??ng d?a trên nh?ng quan ?i?m v?n hóa và tình c?m c?a mình ?? phê phán các dân t?c khác, hi?u l?m và ng? nh?n là không tránh kh?i.

??t ?ai và lãnh th? tuy là nh?ng giá tr? c? th? nh?ng quan ?i?m c?a ng??i Kinh và ng??i Ch?m r?t khác nhau. ??i v?i ng??i Kinh, ??t ?ai và lãnh th? v?a là m?t giá tr? v?t ch?t v?a là m?t bi?u t??ng tình c?m, trong khi ??i v?i ng??i Ch?m ?ó là m?t giá tr? tâm linh và là m?t bi?u t??ng th?n quy?n.

Qua nh?ng ??t di dân liên t?c t? h?n m?t ngàn n?m qua, lãnh th? c?a ng??i Kinh không ng?ng m? r?ng theo th?i gian và c?ng ??ng ng??i Kinh ngày nay ?ã có m?t t?i kh?p n?i trên th? gi?i. Ng??i Kinh tuy r?t quí ??t ?ai nh?ng ?ó ch? là m?t tài s?n c?n ph?i b?o v?, m?t k? ni?m c?n ph?i gi? gìn. R?t ít ai ch?u giam mình n?i chôn nhau c?t r?n n?u ?i?u ki?n sinh s?ng n?i ?ó khó kh?n. N?i nào có th? an c? l?c nghi?p ???c, n?i ?ó tr? thành quê h??ng, n?i nào sinh s?ng khó kh?n thì b? ?i tìm n?i khác. Và khi ra ?i, ng??i Kinh mang theo c? bàn th? t? tiên, gia ph? và tín ng??ng ?i theo, do ?ó không có v?n ?? m?t g?c hay m?t c?i ngu?n.

Suy cho cùng, ng??i Kinh v?a là m?t dân t?c du m?c v?a là m?t dân t?c phù sa, b?i vì, m?t m?t, l?ch s? dân t?c Kinh là m?t l?ch s? di dân th??ng tr?c và cu?c di dân này ??n nay ch?a ch?m d?t, m?t khác, ng??i Kinh ch? g?n bó v?i nh?ng vùng ??t th?p, ??t ??ng b?ng c?nh nh?ng dòng sông hay tr?c l? giao thông, ít ai ch?u g?n bó ??i mình v?i r?ng núi hay bi?n c? bao la.

Trên ph?m vi l?n h?n là lãnh th?. Lãnh th? bao g?m c? ??t ?ai, b?u tr?i và vùng n??c, có l?n ranh nh?t ??nh và thu?c ch? quy?n m?t qu?c gia. ??i v?i ng??i Kinh, lãnh th? là m?t ph?m trù ?o, không c? th?, cha chung không ai ti?c. Lãnh th? r?ng h?p ra sao là v?n ?? trách nhi?m c?a nh?ng ng??i lãnh ??o qu?c gia, không ?nh h??ng gì ??n ??i s?ng th??ng ngày c?a ng??i dân.

Ng??i Ch?m thì ng??c l?i, ??t ?ai là m?t v?t th? thiêng liêng không th? sang nh??ng và ch?i b?. T? ngàn x?a cha ông ?ã ? ?ây thì con cháu ??i sau ph?i ? ?ó, không ai t? quy?n r?i b? quê cha ??t t? ??nh c? n?i khác. R?i b? quê cha ??t t? là t? b? dòng t?c, t? b? th?n linh. Chính vì th?, trong su?t dòng l?ch s? ???ng ??u v?i ng??i Kinh, c?ng ??ng ng??i Ch?m ch?p nh?n m?i hy sinh và gian kh? ?? gi? ??t và bám ??t, cho dù quê h??ng không còn hay b? t??c m?t. T?t c? nh?ng l? l?c trong tri?u chính và ngoài dân gian ??u nh?m vinh danh các v? th?n cai qu?n ??t ?ai, vì ??t là ngu?n s?ng và c?ng là n?i ng? tr? c?a các v? th?n b?o v? ??t, che ch? gia ?ình và ??ng t?c. N?u vì m?t lý do nào ?ó ngoài ý mu?n m?t ng??i Ch?m ph?i r?i b? quê h??ng ?i n?i khác l?p nghi?p, sinh ho?t tâm linh c?a ng??i ?ó luôn g?n li?n v?i n?i sinh quán c?, vì không ai ???c quy?n mang bàn th? t? tiên và th?n linh ?i theo, con ng??i l? thu?c th?n linh ch? không ng??c l?i. H?n n?a n?u ph?i ly h??ng, ng??i ?ó c?ng không th? ?i ra ngoài lãnh th? ?ã ???c th?n linh che ch?, ngh?a là ch? gi?i h?n trong vùng ??t c?a ??ng t?c mà thôi. ?ó là lý do gi?i thích t?i sao t?i ng??i Ch?m không di c? ra kh?i ??a bàn c? trú c?a h? và t?i nhi?u n?i, nh?t là ? Bình Thu?n, ng??i Ch?m ??nh c? t?i m?t làng cách xa n?i sinh quán c? c? tr?m cây s? nh?ng v?n mu?n l? thu?c v? hành chánh và nghi l? t?i làng c?. ??o H?i khi du nh?p vào ?ây c?ng ph?i thích nghi v?i tâm lý tôn th? th?n linh c?a ng??i Ch?m ?? ???c ch?p nh?n và ?ã bi?n c?i thành ??o Bani. T?t c? ch? vì ng??i ph? trách l? nghi và s? b? hành chánh ??a ph??ng là các th?y Paseh, Tapah (n?u là giáo dân ??o Bà La Môn) và các th?y Char, Po Adhya, Po Bac (n?u là giáo dân ??o Bani). ?ây là m?t khó kh?n v? qu?n tr? hành chánh mà các chính quy?n ng??i Kinh không hi?u n?i và mu?n xóa b?, nhi?u tranh ch?p ?áng ti?c ?ã x?y ra.

Nhi?u ng??i s? h?i dân s? v??ng qu?c Chiêm Thành x?a bây gi? ? ?âu ? Không l? ?ã b? tiêu di?t h?t sao ? Con s? 100.000 ng??i Ch?m t?i Bình Thu?n và Châu ??c có ph?n ánh ?úng s? th?t không ?

Câu tr? l?i là không và dân chúng g?c Ch?m v?n còn nguyên v?n. Ng??i Ch?m ??ng b?ng không ?i ?âu c?, h? ?ã ? l?i trên lãnh th? c? t?i mi?n Trung và v?i th?i gian ?ã tr? thành công dân Vi?t Nam m?t cách tr?n v?n. Có th? nói không m?t ng??i Vi?t Nam nào sinh s?ng t? lâu ??i t?i mi?n Trung nào mà không mang ít nhi?u dòng máu Champa trong ng??i. ?i?u này c?ng r?t d? khám phá, ít nh?t là v? hình dáng : da ng?m ?en, vai ngang, m?t vuông, tóc d?n sóng, vòm m?t sâu, m?t b?u d?c hai mí, m?i cao, môi d?y, mi?ng kín. C?ng không ph?i vô tình mà cách phát âm c?a ng??i mi?n Trung khác h?n ph?n còn l?i c?a ??t n??c, v?i nhi?u âm s?c th?p c?a ng??i Champa. ?ó là ch?a k? nh?ng danh t? có ngu?n g?c Champa. C?ng không ph?i tình c? mà các ?i?u múa hát c?a ng??i Ch?m tr? thành nh?ng ?i?u múa hát trong cung ?ình và ngoài dân gian th?i Nguy?n. Nêu ra m?t vài tr??ng h?p c? th? trên ch? ?? ch?ng minh m?t ?i?u : dân c? v??ng qu?c Champa c? ?ã h?i nh?p hoàn toàn vào xã h?i Vi?t Nam. Nh?c l?i quá kh? c?a ng??i Ch?m c?ng là nh?c l?i quá kh? c?a c?ng ??ng ng??i Vi?t t?i mi?n Trung nói chung.

V? chính tr?, v??ng qu?c Champa ???c t? ch?c theo ??nh ch? liên bang. Tr??c khi b? xóa tên, v??ng qu?c Chiêm Thành là m?t k?t h?p c?a nhi?u ti?u v??ng qu?c, t? ?èo Ngang (Qu?ng Bình) ??n m?i Kê Gà (Bình Thu?n). M?i ti?u v??ng cai tr? m?t lãnh th? riêng, v?i m?t dân s? nh?t ??nh, sinh ho?t ??c l?p v?i các ti?u v??ng khác và không can thi?p vào n?i b? c?a nhau. M?t cách không chính xác, v??ng qu?c Chiêm Thành c? (Campapura) có ít nh?t n?m ti?u v??ng qu?c : Indrapura (Bình Tr? Thiên), Amaravati (Qu?ng Nam), Vijaya (Ngh?a Bình), Kauthara (Phú Khánh) và Panduranga (Bình Thu?n). Có th? thêm ti?u v??ng qu?c Aryaru (Phú Yên) là sáu, nh?ng s? hi?n di?n c?a ti?u v??ng qu?c này trong l?ch s? Chiêm Thành không rõ ràng.

Trong m?i ti?u v??ng qu?c c?ng có s? phân chia quy?n hành gi?a các lãnh chúa ??a ph??ng. Chính sách ??a ph??ng t?n quy?n này ?ã ???c tri?u ?ình Vi?t Nam công nh?n n?m 1471, khi thành ?? Bàn, kinh ?ô v??ng qu?c Chiêm Thành, v?a b? ?ánh chi?m : ??t Qu?ng Nam ???c chia thành nhi?u lãnh ??a khác nhau và giao cho nh?ng lãnh chúa Champa ??a ph??ng cai qu?n. V??ng quy?n trung ??ng Chiêm Thành ch? gi? vai trò th?n quy?n, gìn gi? s? th?ng nh?t và s? v?n toàn lãnh th? mà thôi, nh?ng sinh ho?t khác ??u do các ti?u v??ng qu?c ??a ph??ng ??m nhi?m. Khi có nhu c?u hay g?p nguy bi?n, tri?u ?ình trung ??ng nhân danh th?n linh b?o v? v??ng qu?c kêu g?i các ti?u v??ng ??a ph??ng ?óng góp nhân tài, v?t l?c xây d?ng ??n ?ài, chu?n b? chinh chi?n hay tri?u c?ng các th? l?c l?n m?nh h?n. V? th?n bao v? v??ng qu?c Chiêm Thành ???c bi?t ??n nhi?u nh?t là n? th?n Yan Po Nagar (Bà M? ??t N??c hay Thiên Y Thánh M?u), ??n th? ??t t?i Xóm Bóng, Nha Trang.

V? biên gi?i, l?n ranh phân chia gi?a các ti?u v??ng qu?c và v??ng qu?c Chiêm Thành c? v?i các th? l?c chính tr? ???ng th?i là m?t biên gi?i th?n quy?n, không ai ???c quy?n v??t qua và c?ng không ai có quy?n xâm ph?m. V??ng tri?u Chiêm Thành không có tham v?ng ??t ?ai, h? ch? t?p trung phát tri?n và b?o v? nh?ng ??t ?ai thu?c quy?n s? h?u mà thôi. Nh?ng chuy?n bi?n l?ch s? sau ?ây ch?ng minh ?i?u ?ó.

T??ng Lâm : ??a bàn xác ??nh b?n th?

R?t khó xác ??nh m?c th?i gian ?? bi?t v??ng qu?c c? Chiêm Thành ?ã ???c hình thành t? h?i nào. Ph?n l?n nh?ng nhà kh?o c? và s? h?c ??u ??ng ý là v??ng qu?c này xu?t hi?n vào ??u công nguyên, t?c là th?i gian ng??i Ch?m b?t ??u có ch? vi?t, ch? Ph?n c?. Nói nh? v?y không có ngh?a là tr??c ?ó ng??i Ch?m không có lãnh th?, không có t? ch?c chính quy?n và không có l?ch s? riêng. B?n th? Chiêm Thành có tr??c danh x?ng. T? ch?c chính quy?n c?a h? có th? ?ã thành hình cùng lúc v?i s? xu?t hi?n c?a các L?c h?u, L?c t??ng trên ??a bàn l?u v?c sông H?ng và sông Mã c?a n??c V?n Lang, th?i Hùng V??ng.

Nh?ng tài li?u có d?u v?t th?i gian rõ ràng (s? li?u c? Trung Hoa và các bia ký) ghi nh?n v??ng qu?c c? Chiêm Thành chính th?c xu?t hi?n vào kho?ng th? k? th? 2, n?m 192 khi qu?c gia Lâm ?p ra ??i. Th?t ra v??ng qu?c này tr??c ?ó có r?t nhi?u tên : H? Tôn Tinh, T??ng Lâm. Sau này ???c ??ng hóa v?i các tên Lâm ?p, Hoàn V??ng Qu?c, Chiêm Thành (Campapura), Phan Rang (Panduranga), cu?i cùng là tr?n Thu?n Thành (Pradara). Nh?ng tên g?c Ph?n v?a k? ??u do ng??i Trung Hoa hay ng??i Vi?t ??t ra, d?a theo cách phát âm c?a ng??i ??a ph??ng mà g?i.

V? n??c H? Tôn Tinh, sách L?nh Nam Chích Quái vi?t: "X?a kia bên ngoài lãnh th? Âu L?c có m?t v??ng qu?c mang tên Di?u Nghiêm [có th? là Phù Nam]. V? vua c?a v??ng qu?c này có tên là Tràng Minh, hi?u Qu? V??ng [Dasanana] có m??i ??u. Phía b?c v??ng qu?c này có m?t v??ng qu?c khác tên H? Tôn Tinh [qu?c gia c?a ng??i kh?] do vua Dasaratha cai tr?. Hoàng t? Chung T? [Rama], ng??i k? v? vua Dasaratha, có m?t ng??i v? là công chúa B?ch Tinh [Sita]. Công chúa B?ch Tinh có m?t s?c ??p tuy?t tr?n không gi?ng ng??i phàm. Qu? V??ng, mê h?n tr??c s?c ??p c?a B?ch Tinh, mang binh sang ?ánh n??c H? Tôn Tinh c??p công chúa v? n??c. Hoàng t? Chung T?, quá c?m gi?n, d?n ??u m?t ?oàn h?u binh xe núi b?ng bi?n ti?n vào v??ng qu?c Di?u Nghiêm, gi?t Qu? V??ng, ??a công chúa B?ch Tinh v?".

Theo nh?n xét c?a h?c gi? Huber (La Légende du Ramayana en Annam, Etudes indochinoises), H? Tôn Tinh có th? là v??ng qu?c Champa c?. Nh?ng qu?c gia ch?u ?nh h??ng n?n v?n minh ?n ?? th?i ?ó ??u có s? tích gi?ng nhau, t?i Indonésia trong các ??n th? Bà La Môn l?n ??u kh?c chuy?n th?n tho?i này trên t??ng ?á. Chuy?n Qu? V??ng có m??i ??u ch? là cách mô t? thô thi?n ngai vàng c?a các v? vua trong th?n tho?i ?n ?? và Phù Nam th??ng có hình con r?n h? mang [naja] m??i ??u.

V? ??t T??ng Lâm, các s? li?u Trung Hoa xác quy?t ?ó là ph?n ??t ? vùng c?c nam qu?n Nh?t Nam x?a kia, tr?c thu?c quy?n quan tr? hành chánh c?a Giao Châu th?i B?c thu?c, ngày nay là các t?nh Qu?ng Nam, Qu?ng Ngãi, Bình ??nh (có tài li?u ghi ??n c?a ??i Lãnh, Phú Yên). Nh?ng nhà kh?o c? ph??ng Tây cho r?ng T??ng Lâm có th? là ph?n ??t ch?y d?c theo b? bi?n, t? ?èo Ngang ??n ?èo H?i Vân, n?m trong lãnh th? các t?nh Ngh? An, Hà T?nh, Qu?ng Bình, Qu?ng Tr? và Th?a Thiên, g?i chung là Thanh Ngh? T?nh và Bình Tr? Thiên. M?t s? h?c gi? ng??i Ch?m xác nh?n lãnh th? T??ng Lâm bao g?m : Indrapura (Bình Tr? Thiên), Amavarati (Qu?ng Nam) và Vijaya (Ngh?a Bình), sau này g?i chung là B?c Chiêm Thành.

Nh? v?y, v? v?n hóa, T??ng Lâm là n?i t?p c? c?a nhi?u nhóm ng??i xu?t thân t? nhi?u n?n v?n hóa khác nhau, m?t s? pha tr?n v?n hóa t? nhiên gi?a các gi?ng ng??i vào th?i hoang s?. ??u tiên là s? pha tr?n v?n hóa gi?a các nhóm Indonésien di c? (v?n hóa Indus) và c? Mã Lai (v?n hóa Sa Hu?nh), k? là v?i nhóm Vi?t t?c s? s? (v?n hóa ?ông S?n), sau có thêm ng??i Hán (v?n hóa Kh?ng M?nh) t? ph??ng b?c di c? xu?ng và ng??i Môn Khmer (v?n hóa Óc Eo-Phù Nam) t? tây-nam ?i lên. Cu?i cùng là nh?ng nhóm Malayo-Polynésien (v?n hóa Mã Lai - ?a ??o hay Nam ??o) t? bi?n c? tràn vào h?i ??u công nguyên. Nhóm sau cùng, hùng m?nh h?n, ?ã thu ph?c hay ??ng hóa nh?ng nhóm có tr??c, ?? ch? còn y?u t? Nam ??o ??c tôn, và thi?t ??t quy?n cai tr? lâu dài (th? k? 1 tr??c và sau công nguyên). M?t s? c? dân b?n ??a, không ch?p nh?n hay không ch?u n?i s? cai tr? c?a nhóm di dân m?i t?i, ?ã di t?n lên vùng r?ng núi sinh s?ng và tr? thành nh?ng nhóm s?c t?c thi?u s? ngày nay, nh?ng không vì v?y mà quan h? gi?a ??ng b?ng và mi?n núi b? c?t ??t, dân c? hai vùng ?ã n??ng t?a nhau ?? t?n t?i trong su?t th?i gian qua.

Sang th? k? th? 2, m?t s? th??ng nhân ?n ?? ??n vùng ??t này buôn bán và luôn ti?n ph? bi?n n?n v?n minh và v?n hóa mà h? th?a h??ng cho thành ph?n c?m quy?n ??a ph??ng và m?t s? c? ch? t? ch?c qu?c gi? ?ã ???c thành hình t? mi?n Nam lên mi?n B?c. M?t t?m bia ?á tìm ???c ? làng Võ C?nh (Nha Trang) cho bi?t v? v??ng cai tr? vùng ??t phía nam vào th? k? th? 2 tên là Sri Mara, không có ph?n k? ti?p. Nhi?u h?c gi? cho r?ng v? v??ng ?ó là Khu Liên, ng??i thành l?p v??ng qu?c Lâm ?p ? phía b?c, là sai. Sri Mara ch? là m?t ti?u v??ng Champa ? phía nam (Kauthara), trong khi Khu Liên là m?t ti?u v??ng khác ? phía b?c (Indrapura).

Do n?m c?nh lãnh th? v?i Trung Qu?c, s? hình thành v??ng qu?c Champa phía b?c ???c bi?t ??n nhi?u nh?t b?i các ngu?n s? li?u Trung Hoa ?? l?i và c?ng nh? ?ó ng??i ta bi?t thêm quan h? gi?a ng??i Vi?t (các L?c h?u và L?c t??ng) và ng??i Ch?m trong th?i B?c thu?c ?ã r?t g?n bó.

C?ng nên bi?t ??t Giao Châu, t?c n??c V?n Lang c? là thu?c ??a c?a nhà ?ông Hán (-202 ??n + 220) t? n?m 111 tr??c công nguyên. Sau khi di?t xong nhà Tri?u (Tri?u ?à), Hán V? ?? chia ??t Âu L?c (V?n Lang c?) ra làm ba qu?n : Giao Ch?, C?u Chân và Nh?t Nam. Theo Ti?n Hán th?, qu?n Giao Ch? có 92.440 h? g?m 746.237 dân, qu?n C?u Chân có 35.743 h? g?m 166.013 dân và qu?n Nh?t Nam có 15.460 h? g?m 69.485 dân. Qu?n Nh?t Nam có n?m huy?n : Tây Quy?n (Hà T?nh), Ty C?nh hay Ty ?nh (Qu?ng Bình), Châu Ngô (Qu?ng Tr?), Lô Dung (Th?a Thiên) và T??ng Lâm (t? Qu?ng Nam tr? xu?ng).

Không ch?p nh?n s? cai tr? c?a ng??i Hán, m?t s? dân c? (các nhóm L?c h?u, L?c t??ng) t? các qu?n Giao Ch?, C?u Chân và Nh?t Nam ?ã ho?c tr?n lên các vùng r?ng núi phía tây ?n náu, ho?c ch?y xu?ng các vùng c?c nam (huy?n T??ng Lâm) h?p l?c v?i nh?ng nhóm dân c? b?n ??a ch?ng l?i quân Hán. Huy?n T??ng Lâm tr? thành ??a bàn tranh ch?p quy?n l?c gi?a quan quân nhà Hán v?i các nhóm c? dân b?n ??a trong su?t th?i k? B?c thu?c. 

Tr??ng Tôn, thái thú qu?n C?u Chân (25-56 tr??c công nguyên), mô t? dân chúng huy?n T??ng Lâm là "nh?ng gi?ng ng??i còn man di, ch? bi?t b?t cá và s?n thú r?ng, không bi?t cày c?y. B?n ng??i này r?t b?t tr?, th??ng hay n?i lên ch?ng l?i thiên tri?u, ??t nhà, gi?t ng??i, c??p c?a, r?i rút vào r?ng sâu m?i khi quân ti?p vi?n ??n".

T?i Giao Ch?, n?m 42, m?t L?c t??ng tên Thi Sách n?i lên ch?ng l?i s? cai tr? hà kh?c c?a quân Hán nh?ng th?t b?i, ông b? quân ?ô h? gi?t ch?t. V? là Tr?ng Tr?c, cùng em là Tr?ng Nh?, ti?p n?i cu?c kháng chi?n ch?ng l?i nhà Hán. Hai Bà chiêu m? ngh?a binh g?c Nam ??o phía nam và L?c Vi?t phía b?c, ?ánh ?u?i quân ?ô h? ra kh?i x? s?. Binh l?c c?a Hai Bà chi?m 65 thành trì trong các qu?n Nh?t Nam, C?u Chân và Giao Ch?. Hán v??ng (Quang V? ??) ph?i c? Ph?c Ba t??ng quân Mã Vi?n mang ??i quân sang ?ánh d?p và chi?m l?i nh?ng ph?n ??t ?ã m?t. ?? xác nh?n uy quy?n c?a nhà Hán, Mã Vi?n cho d?ng c?t ??ng kh?c sáu ch? : "Tr? ??ng chi?t, Giao Ch? di?t" [Tr? ??ng ngã xu?ng, Giao Ch? không còn]. Thông ?i?p này th?t ra là m?t l?i nh?n nh? ?ám quan quân ??a ph??ng : mu?n gi? yên ??t Giao Ch? ph?i ng?n ch?n phi?n quân t? phía nam tràn lên, n?u không ??t Giao Ch? s? m?t. Quan quân ??a ph??ng ? ?ây ph?i hi?u là quan quân nhà Hán và quan quân L?c Vi?t h?p tác v?i nhà Hán cai tr? ??t Giao Ch? (g?i chung là ng??i Kinh, t?c ng??i ??nh c? trên ??ng b?ng).

L?nh c?a Ph?c Ba t??ng quân Mã Vi?n có l? ?ã ???c ?ông ??o dân chúng ??a ph??ng nghe theo nên, theo truy?n thuy?t, khi ?i ngang tr? ??ng m?i ng??i ph?i ném m?t c?c ?á vào chân tr? ??ng ?? nó luôn ???c ??ng v?ng. S? ki?n này gi?i thích s? qua l?i ? khu v?c biên gi?i phía nam qu?n Giao Ch? c?a các th??ng nhân phía b?c r?t là t?p n?p. Lâu d?n tr? ??ng b? l?p, ngày nay không còn d?u v?t do ?ó không bi?t ? ?âu. C?ng có th? Mã Vi?n, sau khi di?t xong hai Bà Tr?ng, ?ã thi hành m?t chính sách cai tr? m?m d?o h?n ?? l?y lòng dân chúng ??a ph??ng, vì không có s? sách nào nh?c ??n nh?ng cu?c b?o ??ng c?a ng??i Giao Ch? ch?ng l?i thiên tri?u trong su?t h?n 50 n?m sau ?ó.

Tr? ??ng này là m?c ranh gi?i ??u tiên gi?a nhà Hán và dân c? g?c Nam ??o. S? ki?n này ch?ng minh các nhóm dân c? g?c Kinh theo nhà Hán sinh s?ng trên ph?n ??t phía nam qu?n Nh?t Nam r?t s? nh?ng cu?c ti?n công c?a ng??i Nam ??o phía d??i. V? ??a ?i?m c?a tr? ??ng, s? c? Trung Hoa (H?u Hán Th? và Thuy Kinh chú) ghi chép r?ng nó n?m ? ph?n lãnh th? c?c nam c?a nhà Hán (qu?n Nh?t Nam) ? huy?n C?u Phong (còn g?i là C? Phong, t?nh Qu?ng Tr? ngày nay). Nh?ng ngu?n s? khác (T?n th?, Nam T? th? và L??ng th?) c?ng xác nh?n tr? ??ng ???c d?ng lên ? phía nam huy?n T??ng Lâm (phía b?c Th?a Thiên). Có sách (Tân ???ng th?) ghi tr? ??ng ???c d?ng lên ? phía nam Qu?ng Châu.

D?u ngo?c v? hai Bà Tr?ng

Ngu?n g?c c?a hai Bà Tr?ng c?ng c?n ???c nghiên c?u l?i, vì trong th?i k? này ??t Giao Ch? ch?u ?nh h??ng v?n hóa Trung Hoa. Sau g?n hai th? k? b? ?ô h? (t? –111 ??n +42) ch? ?? m?u h? c?a ng??i L?c Vi?t b? ch? ?? ph? h? do ng??i Hán mang t?i l?n át, m?t d?n ?nh h??ng r?i bi?n m?t trong xã h?i th??ng l?u và gi?i quí t?c. Ng??i ph? n? b?n ??a tuy m?t ?i vai trò lãnh ??o xã h?i, nh??ng ch? cho phái nam, nh?ng uy quy?n c?a h? v?n ???c tôn tr?ng trong gi?i dân gian (gia t?c và gia ?ình).

Trong th?i B?c thu?c, nhà ?ông Hán mu?n xóa b? n?n v?n hóa ?ông S?n c?a các nhóm L?c Vi?t ?? ch? còn v?n hóa Trung Hoa, các quan cai tr? ?ã thay th? ch? ?? m?u h? b?ng ch? ?? ph? h?, khuyên khích ??nh c?, c?i ??i l?i ?n m?c và canh tác nông nghi?p. Ch? ?? m?u h? c?a các dòng L?c h?u, L?c t??ng b? xóa b? d?n theo t?ng chính sách cai tr? c?a các quan thái thú t? B?c tri?u g?i xu?ng. Có l? ph?n l?n các nhóm L?c Vi?t sinh s?ng trên l?u v?c sông H?ng ch?p nh?n s? cai tr? c?a ng??i Hán, ch? m?t s? ít còn l?i t? ch?i s? h?i nh?p này ?ã rút lên mi?n núi sinh s?ng và tr? thành nh?ng nhóm ng??i M??ng ngày nay (gia ?ình hai Bà Tr?ng có l? là m?t trong nh?ng nhóm này), hay ch?y xu?ng phía nam k?t h?p v?i các nhóm Nam ??o, v?n còn mang n?ng y?u t? m?u h?.

S? sách Trung Hoa nói r?ng hai Bà Tr?ng, thu?c dòng "man di", là ch? em sinh ?ôi, quê t?i xã C? Lai, huy?n Châu Diên, qu?n Phong Châu (làng H? Lôi, huy?n Yên Lãng, t?nh Phúc Yên ngày nay). Tr?ng Tr?c l?y ch?ng là Thi Sách, ng??i huy?n Châu Diên (V?nh Yên) và ??nh c? t?i quê ch?ng. S? sách Vi?t Nam cho r?ng hai Bà thu?c dòng L?c h?u, L?c t??ng (v?n hóa ?ông S?n), quê ? huy?n Mê Linh (ngo?i thành Hà N?i), t? Ba Vì ??n Tam ??o, ??t b?n b? c? c?a các vua Hùng, sinh s?ng b?ng ngh? nuôi t?m, do ?ó m?i có tên Tr?ng Ch?c (kén d?y) và Tr?ng Nh? (kén m?ng), sau này ??c tr?i thành Tr?ng Tr?c và Tr?ng Nh?.

Thi Sách là m?t quan l?i b?n ??a thu?c dòng L?c t??ng, h?p tác v?i quan quân nhà Hán cai tr? Châu Diên. Sau khi c??i Tr?ng Tr?c, có th? ?ã b? ?nh h??ng b?i ý chí ??c l?p c?a gia t?c bên v?, ?ã ch?ng l?i s? cai tr? c?a quan quân nhà Hán. Trong giai ?o?n này, có l? y?u t? m?u h? còn m?nh nên Thi Sách ?ã không ???c s? h??ng ?ng m?nh m? c?a dân chúng ??a ph??ng nên th?t b?i. Khi Thi Sách b? sát h?i, Tr?ng Tr?c ?ã cùng em là Tr?ng Nh? n?i lên ch?ng l?i quân Hán thì không nh?ng ?ã ???c dân chúng Giao Ch? ?ng h? mà c? dân chúng phía nam (C?u Chân, Nh?t Nam, ??c bi?t là huy?n T??ng Lâm) h??ng ?ng và tôn lên làm lãnh t?. Y?u t? m?u h? n?i b?t trong ??o quân kháng chi?n, trong n?m t?c l?n th?i ?ó hai Bà ?ã kén ch?n ???c 62 v? t??ng, trong ?ó h?n phân n?a (32 ng??i) là ph? n? nh? Thánh Thiên công chúa, Man Thi?n, Di?u Tiên, bà Lê Chân, Bát Nàn, Hoàng Thi?u Hoa, ?ào K?, Xuân N??ng, Li?u Giáp, Vi?t Huy, ? Di, ? Lã, ? T?c, Nàng ?ê, v.v... và 21 tì t??ng, trong ?ó g?n phân n?a là ph? n?.

C?ng nên bi?t ch? "?, n??ng, nàng, ?ào, li?u" là nh?ng t? Hán ?? ch? ng??i phái n?. Y?u t? Ph?t giáo c?ng n?i b?t trong cách ??t tên ng??i : Man Thi?n, Di?u Tiên, Bát Nàn là nh?ng pháp danh Ph?t giáo. Y?u t? v??ng quy?n c?ng b?t ??u xu?t hi?n v?i nh?ng t??c v? nh? ng??i Hán : công chúa Thánh Thiên ???c phong binh hàm Bình Tây ??i nguyên soái, bà Lê Chân gi? ch?c Tiên Phong n? t??ng quân... Nh?ng s? ki?n n?i b?t nh?t là ??o binh c?a hai Bà Tr?ng ?ã bi?t dùng voi xung tr?n, m?t lo?i quân d?ng hoàn toàn xa l? v?i ng??i Hán. ?ây là b?ng ch?ng cho th?y s? h?p tác gi?a các nhóm dân c? sông H?ng và dân c? phía b?c mi?n Trung r?t là m?t thi?t, vì thu?n ph?c voi là ngh? c?a nh?ng ng??i mi?n núi phía tây-nam B?c ph?n. 

Nh?ng cu?c n?i d?y c?a ng??i Ch?m ? T??ng Lâm 

Sau bi?n c? hai bà Tr?ng, có l? chính sách cai tr? c?a quan quân ?ông Hán ?ã c?i m? h?n nên ??t Giao Ch? tr? nên yên bình trong h?n n?m th? k?. Ng??c l?i, tình hình chính tr? phía nam, huy?n T??ng Lâm, luôn giao ??ng.

Mùa hè n?m 100, h?n 2.000 dân T??ng Lâm n?i lên phá ??n, ??t thành, gi?t m?t s? quan quân cai tr?. Chính quy?n ?ô h? ph?i huy ??ng quân c?a các qu?n huy?n khác ??n d?p, gi?t ???c ch? t??ng, cu?c n?i lo?n m?i t?m yên. T? ?ó chính quy?n nhà Hán không dám ?c hi?p m?t cách thô b?o dân c? t?i ?ây nh?ng ??t vùng ??t này d??i quy?n cai tr? tr?c ti?p, do m?t binh tr??ng s? c?m ??u, phòng h? nh?ng cu?c n?i lo?n sau này. ?? l?y lòng dân c? ??a ph??ng, quan quân nhà Hán t? ch?c phát ch?n cho dân nghèo, mi?n thu? hai n?m...

M?c ?ích c?a chính sách cai tr? tr?c ti?p này là thu thu? và nh?n ph?m v?t tri?u c?ng (vàng, b?c, s?ng tê giác, ngà voi, móng chim ?ng, h??ng li?u, vai l?a...) càng nhi?u càng t?t. Thu? và ph?m v?t tri?u c?ng do nh?ng lãnh chúa ??a ph??ng (thu?n ph?c nhà Hán) thay m?t thiên tri?u quyên góp trong dân chúng. Nh? v?y nhà Hán v?a có thu nh?p v?a không hao t?n ngân qu?, l?i duy trì ???c ?nh h??ng trên vùng ??t ?ó, bù l?i lãnh chúa ??a ph??ng ???c thiên tri?u s?c phong và ???c b?o v? khi b? t?n công.

Theo s? li?u c? c?a Trung Hoa (H?u Hán th?, L?u Long truy?n, Mã Vi?n truy?n) ghi l?i thì ng??i huy?n T??ng Lâm luôn ch?ng ??i l?i chính sách cai tr? c?a nhà Hán và th??ng tranh ch?p l?n nhau v? quy?n cai tr? t?i vùng ??t này. T??ng Lâm ? quá xa chính qu?c nên s? cai tr? tr?c ti?p c?a nh?ng quan ?ô h? và binh l?c thiên tri?u làm hao t?n công qu? mà l?i ích chính tr? và kinh t? ch?a ch?c ?ã cao, do ?ó ?ã r?t l? là.

N?m 136, kho?ng 1.000 dân T??ng Lâm n?i lên ch?ng l?i s? cai tr? c?a nhà Hán và ?ánh chi?m huy?n T??ng Lâm, h? ?ã ??t thành và gi?t tr??ng l?i (huy?n tr??ng). N?m sau th? s? Giao Ch? là Phàn Di?n ph?i ?i?u h?n 10.000 binh s? t? hai qu?n Giao Ch? và C?u Chân xu?ng ?àn áp nh?ng th?t b?i. Thay vì ?i d?p lo?n, ?oàn quân này l?i ph?i h?p v?i dân quân T??ng Lâm ch?ng l?i và chi?m ?óng m?t s? thành quách khác trong qu?n, quan quân ?ông Hán ph?i rút lui kh?i huy?n T??ng Lâm.

N?m 138, Gi? X??ng, m?t quan th? ng? s? nhà Hán ?i s? phía nam, ?ã cùng v?i các quan thái thú trong qu?n Nh?t Nam gom quân ?i d?p nh?ng cu?c n?i lo?n ? huy?n T??ng Lâm. Nh?ng sau g?n m?t n?m c? g?ng, t?t c? ??u th?t b?i, không nh?ng th? h? còn b? dân quân ??a ph??ng bao vây h?n c? n?m tr?i. T? ?ó nhà Hán m?t tin t??ng ? ?ám quan quân ??a ph??ng và ch? tin dùng quan quân t? Trung Hoa ??a xu?ng. N?m sau Hán Thu?n ?? sai t??ng C? X??ng huy ??ng 40.000 quân ? các châu Kinh, D??ng, Duyên, D? (Trung Hoa) xu?ng ?àn áp cu?c n?i d?y. C? X??ng b? quân n?i lo?n ?ánh b?i, Hán v??ng sai m?t t??ng khác tên Lý C? mang vi?n binh ti?p tr? nh?ng Lý C? vi?n b?y lý do ?? hoãn binh. Cu?c ti?n quân b? kh?ng l?i và tình hình t?m yên tr? l?i.

Nh?ng k? sách c?a Lý C? là : ly gián n?i b? nh?ng ng??i n?i lo?n b?ng cách mua chu?c nh?ng lãnh chúa ??a ph??ng nh?m làm suy y?u ti?m l?c c?a dân quân T??ng Lâm ; tránh can thi?p b?ng quân s? vào nh?ng tranh ch?p c?c b? c?a ng??i ??a ph??ng ; ch? ?? l?i m?t quan l?i ng??i ??a ph??ng thay m?t thiên tri?u cai tr? ; v?n ?? lãnh ??o ??a ph??ng ?? cho ng??i ??a ph??ng ch?n l?y, ng??i th?ng cu?c ???c thiên tri?u t?n phong ; quan cai tr? ??a ph??ng ph?i là m?t lãnh chúa th?n ph?c thiên tri?u ; t??c V??ng H?u (dành cho ng??i nhà Hán) và Li?t Th? (dành cho ng??i ??a ph??ng).

?? th?c hi?n m?u k? c?a Lý C?, Hán v??ng phong Tr??ng Ki?u làm th? s? Giao Ch? và Chúc L??ng làm thái thú C?u Chân ; c? hai có nhi?m v? thu thu? và nh?n ph?m v?t t? nh?ng quan l?i ???c nhà Hán t?n phong. Tr??ng Ki?u ?ã thu ph?c ???c hàng ch?c ngàn th??ng dân Nh?t Nam và T??ng Lâm qui thu?n Hán tri?u.

N?m 144, dân chúng qu?n Nh?t Nam và huy?n T??ng Lâm l?i n?i lên ch?ng l?i ách cai tr? c?a nhà Hán, nh?ng b? th? s? H? Ph??ng ?ánh b?i. N?m 157, m?t ng??i tên Chu ??t cùng v?i dân chúng C?u Chân n?i lên gi?t huy?n l?nh ? C? Phong và thái thú Nghê Th?c chi?m quy?n lãnh ??o. S? k?t h?p t? nhiên gi?a dân chúng hai qu?n C?u Chân và Nh?t Nam gây nhi?u b?i r?i cho các quan quân cai tr?. D??i s? ch? huy c?a ?ô úy qu?n C?u Chân là Ng?y Lãng, quân Hán ph?n công quy?t li?t, gi?t h?n 2.000 dân C?u Chân, phe n?i lo?n ph?i ch?y xu?ng phía nam chi?m qu?n Nh?t Nam và ch?ng tr? l?i. Trong ba n?m li?n, t? 157 d?n 160, l?c l??ng ngh?a quân huy?n T??ng Lâm, kho?ng 20.000 ng??i, ti?n lên ?ánh quân Hán và chi?m nhi?u huy?n khác c?a Nh?t Nam. Vài n?m sau, n?m 178, L??ng Long c?m ??u cu?c kh?i ngh?a ch?ng l?i quân Hán, chi?m ???c nhi?u vùng ??t t? Giao Ch? ??n H?p Ph? và t? C?u Chân ??n Nh?t Nam ; n?m 181 Hán v??ng c? Lã ??i mang ??i quân sang ?ánh d?p tình hình m?i t?m yên. 

??n ??i Hán S? Bình (190-193), nhân n?i tình Trung Hoa lo?n l?c, dân chúng T??ng Lâm, ph?i h?p v?i dân c? hai qu?n C?u Chân và Nh?t Nam, n?i lên ?ánh ?u?i quân Hán và ??t th?ng l?i sau cùng. N?m 192, ti?u v??ng qu?c Champa ??u tiên phía b?c chính th?c ra ??i, d??i tên Lâm ?p. Ti?u v??ng qu?c này là ??u tàu m? ??u cu?c ??u tranh giành ??c l?p c?a ng??i Kinh ? phía b?c và là phong trào th?ng nh?t v??ng qu?c Chiêm Thành ? phía nam.

Nguy?n V?n Huy

Theo e-ThongLuan.org